Het EMV symposium van ZonMW ging over resultaten in diverse biologische onderzoeksrichtingen. Hier een overzicht, voorzien van onze kanttekeningen.
Via de wetenschapsorganisatie ZonMW kwam een subsidie van €16,6 miljoen beschikbaar om de kennis over elektromagnetische velden (EMV) te vergroten. Dit als reactie op de commotie over gevaren van hoogspanningslijnen en zendmasten en de wens om ongerustheid onder de bevolking weg te nemen. In dit symposium over de effecten van EMV werden we bijgepraat over de resultaten die in diverse onderzoekgroepen zijn geboekt.
Op 26 mei j.l. werd dit symposium georganiseerd in het Muntmuseum in Utrecht. Sprekers uit elk van de vier hoofdthema’s lieten zien wat de wetenschappelijke stand van zaken in hun thema was. Er is onder leiding van dagvoorzitter Christopher Portier veel gezegd en gediscussieerd.
De presentaties waren ondergebracht in 4 sessies, te weten Biologie; Technologie; Sociologie en Epidemiologie. Opmerkelijk is dat niet de problemen van de elektrogevoelige mens in dit symposium centraal stonden, maar gewoon de biologische en fysische effecten op dierlijk materiaal in breedste zin. Naast negatieve werden ook positieve effecten naar voren gehaald. Omdat de titel van het grote onderzoekprogramma is: ‘EMV en gezondheid’, zou de oppervlakkige bezoeker alleen negatieve effecten verwachten. Nee, de Programmacommissie die projectaanvragen had goedgekeurd is dus van een ruimere titeluitleg uitgegaan.
Biologie
Primo Schār (Basel) beet de spits af met een verhandeling over de keuze van middelen en proefomstandigheden om de werkzaamheid van EMV op biologische organismen te onderzoeken. Hij signaleerde dat de experimentele condities vaak niet volledig in wetenschappelijke artikelen vermeld worden, waardoor replicaties van de proeven door collega’s bemoeilijkt werd. Veel van de oude proeven op geïsoleerde celsystemen konden door hem niet bevestigd worden. Overigens stelde hij voor om naast effecten op DNA tevens te kijken naar epigenetische effecten. EMV zouden misschien meer als ‘modulator’ van celactiviteit kunnen fungeren. We zouden minder naar moleculaire zaken moeten kijken en meer naar de omstandigheden in het intacte organisme.
Biomedische wetenschapper Lieke Golbach vertelde over haar promotieonderzoek in Wageningen waarin ze de invloed van laagfrequente EMV op het immuunsysteem onderzocht. Haar focus was de ‘neutrofiel’, een celtype van het immuunsysteem dat een eerste verdedigingslinie vormt tegen microben. Diverse cel eigenschappen van neutrofielen werden gevolgd bij blootstelling aan EMV, maar met weinig resultaat. Alleen wanneer de blootstelling samenviel met de aanwezigheid van een chemische stof die de aanwezigheid van microben simuleerde, bleek er een duidelijk stimulerend effect. De efficiëntie waarmee een bacterie werd geneutraliseerd was dan sterk verhoogd. In hoeverre deze vondst ingezet kan worden voor een versterking van het menselijke immuunsysteem – bij voorbeeld bij auto-immuniteit of HIV – moet verder onderzocht worden.
Technologie
Er lijkt niet veel samenhang tussen de projecten in deze sessie. De aandacht ging vooral naar toepassing van innovatieve biomedische technologieën en naar kwesties van dosimetrie voor medische toepassingen.
Sociologie
Hier was aandacht voor nocebo-reacties op hoogspanningslijnen: mensen dachten alleen maar dat ze er ziek van werden en dat moest hier bevestigd worden. Aan de orde kwamen de alledaagse beleving van burgers t.a.v. gevaren van EMV; het beleid van zendmastplaatsing; risicocommunicatie over EMV en gezondheid. Door onduidelijke vraagstellingen zijn er alleen onduidelijke antwoorden gekomen.
Epidemiologie
Nederlandse bijdragen aan internationaal onderzoek aan radiofrequente velden vinden grotendeels plaats in IRAS verband. Hier werd ingegaan op deelname aan verschillende werkverbanden: Mobi-Kids, GERoNIMO en COSMOS. Dit werk is nog niet klaar en deelprojecten zullen pas in 2018 worden afgesloten.
Anke Huss rapporteerde over hoogfrequente EMV en de effecten op slaap en hersenontwikkeling bij kinderen. Hier werd de nabijheid van zendmasten en hoogspanningslijnen bekeken in relatie tot slaapkwaliteit. De resultaten bleken echter tamelijk inconsistent. Slaapproblemen zijn er wel degelijk, maar een duidelijk verband met veldsterkten zoals afgeleid uit GIS systemen was er niet. Andere factoren kunnen een rol hebben gespeeld. Huss verwijst ook naar gepubliceerde studies over het gedrag van kinderen nadat hun moeder tijdens de zwangerschap veel mobiel had gebeld. Tijdens de discussie werd gesuggereerd dat de aanwezigheid in huis van allerlei draadloze systemen en laagfrequente velden uit elektronische apparatuur eveneens een rol kunne hebben gespeeld op het slaapgedrag van kinderen, waardoor de uitkomsten niet te duiden zijn.
Een tweede project van Huss betreft provocatieproeven met vrijwilligers met blootstellingen aan zelfgekozen veldtypen. Dit project wordt pas volgend jaar afgesloten en werd hier niet behandeld.
Keynote voordracht
Elisabeth Cardis, bekend van het Europese Interphone onderzoek, was uit Barcelona overgekomen om een overzicht te geven van de ontwikkelingen in het onderzoek naar de invloed van hoog- en laagfrequente velden op de vorming van diverse kankers. Weliswaar staan hersentumoren volop in de belangstelling, maar ook op andere fronten beginnen rapporten binnen te komen, zoals invloeden op neurodegeneratieve ziekten (Alzheimer, Parkinson, ALS), leukemie bij volwassenen, cardiovasculaire aandoeningen, slaapproblemen, effecten op voortplanting en gezondheid van kinderen, alhoewel de gegevens nog niet erg consistent of overtuigend zijn. Cardis pleit voor een intensievere belangstelling voor de effecten van extreem-lage frequenties (ELS). Vervolgens gaf ze een overzicht van de inbedding van Nederlandse onderzoekbijdragen in internationale samenwerkingsprojecten.
Paneldiscussie
Het symposium werd afgesloten met een levendige paneldiscussie. Uit de discussie bleek dat na 10 à 20 jaar EMV onderzoek er zelfs voor wetenschappers onduidelijkheid bestaat over de effecten van blootstelling aan EMV. Gezien de snelle ontwikkeling van EMV technologieën is het actueel houden van kennis van belang en verdient onderzoek hiernaar onverminderd de aandacht (Bron: ZonMW)
De vraag kwam aan de orde in hoeverre ‘de zaal’ eigenlijk begaan was met de veronderstelde schadelijkheid van EMV. Duidelijk was dat de Nederlandse onderzoekers zich niet specifiek richtten op het ziekmakend vermogen van EMV; maar dacht ‘de zaal daar eigenlijk anders over? Aan de hand van een paar duidelijke vraagstellingen werden meningen geteld. Antwoorden konden alleen ‘Ja’ of ‘Nee’ zijn en konden draadloos doorgegeven worden.
Vragen:
- Vind je het belangrijk dat er in Nederland expertise is op het gebied van EMV?
Antwoord: 95% zegt ja - Is er genoeg expertise over EMV in Nederland?
Antwoord: 60% zegt Ja - Moeten we onderzoek blijven doen naar effecten van mobiele telefoons op kinderen?
Antwoord: 85% zegt Ja - Zijn er niet-thermische effecten gevonden van blootstelling aan radiofrequente EMV?
Antwoord: 50% zegt Ja - Er zijn geen effecten gevonden van blootstelling aan laagfrequente velden.
Antwoord: 65% zegt Nee - Er zijn geen aanwijzingen voor gezondheidseffecten gevonden die het gevolg zijn van blootstelling aan laagfrequente velden.
Antwoord: 90% zegt Nee.
Toelichting: Elisabeth Cardis voegt er aan toe: ‘Er is nog geen causaal verband gevonden, maar er zijn meer dan voldoende aanwijzingen om de zoektocht daarnaar voor te zetten’.
Duidelijk is dat de aanwezige toehoorders duidelijker dan de sprekers van mening waren dat het gevaar van EMV niet onderschat moet worden. Af en toe kwam tevens naar voren dat wegens de vele onduidelijkheden het Voorzorgprincipe door de overheid gehanteerd zou moeten worden.
Conclusie
Het was een levendige bijeenkomst in een open sfeer en met veel informatie. ZonMW was aanwezig met een stand met gedrukte informatie en er waren posters van enkele deelnemende onderzoeksgroepen. Voor wie vooral geïnteresseerd was in de beschadigende negatieve effecten was de oogst wat karig.
Wie alles nog eens na wil lezen kan uitgebreide samenvattingen vinden op de website van de stichting ZonMW.