5G systemen komen in fasen – ook de gezondheid- en huidproblemen

De eerste zenders van de 5e -generatie mobiele telefonie zijn door drie telecombedrijvenin gebruik genomen . Die zenders werken op (vooral) 700 MHz. Het betreft een soort ‘instapmodel 5G’ zender, zonder de voorzieningen van de latere 3,5 GHz in 2022 en de 26 GHz zenders in 2027 of later. Sommige mensen krijgen mogelijk extra elektrostressklachten (EHS), zeker bij de 3,5 GHz ‘small cells’ die zeer talrijk worden.

Nieuwe aspecten van 5G zijn verder het pulserende 50 Hz karakter van de straling en de chronische aanwezigheid. Bij de voorgenomen 26 GHz zenders komt daar nog bij het risico van opwarming van de huid en verstoring van fysiologische functies door nonthermische effecten. De huid is een groot, delicaat, dun en kwetsbaar orgaan. De recent ge-update blootstellingslimieten houden geen rekening met de speciale positie en functies van de huid. Wetenschappelijk onderzoek toont veel effecten van 5G straling op biologische materie, maar een koppeling tussen fysiologische effecten en gezondheidsproblemen kan nog steeds niet gelegd worden. Het is tijd om een ‘task force’ op te richten om speciaal de effecten van 5G straling op de huid – en indirect op het welzijn – in beeld te krijgen en de blootstellingslimieten daarop af te stemmen.

 

Vooraf: In het blog 5G antennes – Hoe werken ze? [1] is uitgelegd hoe 5G zenders zijn georganiseerd. Nu kijken we naar de gezondheidsaspecten van het zendprotocol. Let op de verschillen: Gebruikte terminologie: 5G = 5e -generatie zenders; MHz= megaherz = miljoen trillingen per seconde; GHz = gigaherz = miljard trillingen/sec.

In volgorde van verschijning

Drie internetproviders: KPN, Vodafone/Ziggo en T-Mobile hebben hun 5G zenders in gebruik genomen na de verwerving van zendlicenties tijdens de veiling van 21 juli j.l. Het betreft frequenties in de 700 MHz band (+1400 en 2100 MHz). De elektromagnetische velden daarvan reiken ver en doordringen de muren van huizen nog beter dan de bestaande zenders dat doen. De zenders komen voorlopig in de bestaande hoge zendmasten, al of niet geïntegreerd met de 4G systemen. Over enkele jaren krijgen we de 3,5 GHz systemen met beperkt MIMO, die vooral in straten en openbare ruimten worden opgesteld. Die kunnen aanmerkelijk meer gesprekken en data hanteren. Pas na jaren zal de 26 GHz band in gebruik genomen worden. Die zenders zijn dan uitgerust met alle 5G opties. Zoals supersnelle verbindingen voor vele bellers tegelijk (massive MIMO en beamforming). Daarmee krijgt ieder die zich met een 5G-smartphone aanmeldt een eigen bundelverbinding met de zender, waar hij ook heen loopt. De 5G systemen stralen alle pulserende velden uit, dag en nacht, pulsfrequentie 50 Hz. De velden van deze zenders bestaan, gezien de hoge frequentie en dus kleine golflengte, uit ‘millimetergolven’ (MMG).
De internetproviders hebben nooit onderzoek gedaan naar eventuele gevolgen voor de gezondheid en zijn dat ook niet van plan [2]. Honderden wetenschappers maken zich zorgen en hebben hun zorgen geuit in het 5G Appeal, uitgebracht aan de UN, WHO en UNEP [3]. Hieronder de redenen van deze bezorgdheid.

Gezondheidseffecten

Gepulste velden algemeen schadelijk

Mensen kunnen een overgevoeligheid ontwikkelen (vgl. allergie) voor de laagfrequente straling van huishoudelijke apparatuur, of voor de hoogfrequente (RF) straling van zenders in huis of buitenshuis, of beide. Digitale elektronica is in veel gevallen de boosdoener, vooral de schakelende voeding van elektronica daarin die gepulste ‘vuile’ stroom produceert. Ca. 3% van de burgers ontwikkelden daarvoor een overgevoeligheid, ‘elektrohypersensitiviteit’ (EHS) genaamd [4, 5]. Spoedig werden daarnaast ook diverse huishoudelijke zenders geïnstalleerd die de ether vervuilen met gepulste zendsignalen, zoals Dect telefoons, WiFi, mobiele telefoons, Bluetooth, Zigbee en andere zendertypen. Al deze bronnen van EMV zijn ziekmakend. De remedie blijkt te zijn die apparatuur uit te schakelen en/of de afstand tot de bron te vergroten [6]. Ook zenders van de tweede (2G), derde (3G) en vierde-generatie (4G) zenders gaven bij omwonenden vergelijkbare EHS klachten: chronische vermoeidheid, slaapproblemen, oorsuizingen, hoofdpijn en vele afgeleide klachten [7]. Ook deze zendsignalen zijn gepulst.

Kenmerk van ‘pulsen’ in de elektronica is dat de op- en neergaande flanken van het signaal, zoals die op een oscilloscoop zichtbaar gemaakt kunnen worden, heel steil lopen en dat de duur van de puls heel kort is: van enkele tot enige honderden microseconden. Op enige manier wordt op onbekende manier ‘iets’ in het lichaam door de pulsen verstoord. Vermoedelijk een of meer functies van het zenuwstelsel, hoewel die precieze effecten nooit nader zijn geanalyseerd. Ook de 5G zendervelden zijn gepulst, frequentie 50 per seconde [8].

De komst van extra 5G zenders betekent een verzwaring van de velddruk op de mens, soms dus met een ziekmakend effect. Met de voorspelde installatie van ongekend grote aantallen 3,5 GHz zenders als small cells in straten en als pico cells in kantoren en als Internet-of-things (IoT) toepassingen in de huishouding, is dit een te voorziene uitbreiding van het totale zenderpark [9]. We vrezen voor de gezondheid van velen.

ICNIRP: “De huid beschermt het lichaam tegen millimetergolven” – Nee dus!

De huid is integraal deel van het lichaam. De huid vangt alle MMG op, lijdt waarschijnlijk schade – en daarmee het binnenste van het lichaam. Millimetergolven (MMG) worden geabsorbeerd door watermoleculen, wat een temperatuurverhoging in het weefsel geeft, net als in een magnetron. MMG dringen het lichaam slechts 1 mm of minder binnen en blijven dus steken in de water bevattende structuren in de huid. De huid wordt daarmee het probleem. ICNIRP [10]. Men ziet de huid eenvoudig als een soort ‘schil’ die MMG golven absorbeert en het lichaam ‘dus’ beschermt tegen MMG effecten. De huid wordt voor wat betreft de blootstellingslimieten niet afzonderlijk bekeken, maar wordt beschouwd als ‘ledemaat’.

Het voordeel van die redenering is dat men de stralingsintensiteit met een factor 2,5 kan verhogen. Want voor het lichaam wordt een temperatuurverhoging van 2oC aanvaardbaar geacht, voor een ledemaat is dat 5oC. Zodoende. Dat pakt ongunstig uit voor de huid omdat daarin alle stralingsenergie wordt geconcentreerd die feitelijk ‘bestemd’ was voor het hele lichaamsdeel waar het deel van uitmaakt. De huid is een groot orgaan met een dikte van ca. 1 mm [12], een oppervlakte van tot 2m2 en een massa van 7 kg, dat is ongeveer 10% van het lichaamsgewicht [13]. Getalsmatig bezien betekent dit dat de huid per eenheid van biomassa minstens 10 maal meer stralingsenergie moet opnemen dan volgens de limieten is voorzien voor de 10 maal grotere lichaamsmassa. Tenminste als de huid een homogene structuur zou hebben. Maar de huid bevat lagen/structuren met hydrofiele of lipofiele eigenschappen. Alleen de water bevattende laag kan MMG energie absorberen en juist deze lagen worden nu dus extra op de proef gesteld.

De huid – een groot en delicaat orgaan

De huid is een metabolisch actief orgaan met een zeer complexe structuur en bevat vele orgaanfuncties, endocriene en immunologische [14]. Het bevat een reeks van zintuigen en receptoren, bevat talloze – soms ‘naakte’ zenuwuiteinden met neuro-actieve stoffen, cytokinen en andere regulerende verbindingen. Wat de precieze functies hiervan zijn is slechts ten dele opgehelderd. Gezien de kwetsbaarheid van al die componenten voor EMV en MMG vreest men gezondheidseffecten op huid en lichaam [16].

Morfologie

Figuur 1 toont de gelaagde opbouw van de huid, met aan de buitenkant (bovenin de figuur) de hoornlaag met dode cellen. Die laag kan MMG gedeeltelijk reflecteren, afhankelijk van het vochtgehalte. Daaronder de hoornvormende epitheelcellaag van de epidermis, de keratinocyten. De dermis daaronder is het meest volumineuze deel van de huid met talloze structuren zoals bloedvaten, zweetkliertjes met afvoergang, spiervezels, zenuwstelselvertakkingen, vaak gevuld met vele soorten neuro-actieve transmittersubstanties sensoren, zintuigcellen en haren, en diverse vrij bewegende celtypen zoals leukocyten, macrofagen en cellen van het immuunsysteem. Aan de basis de hypodermis, geassocieerd met een basaalmembraan en spierlagen.

Figuur 1. Schematische weergave van een dwarsdoorsnede van de huid. Lagen: A, hoornlaag; B, epidermis; C, dermis; D, hypodermis; E, basaal membraan; F, spierlaag. Componenten, compleet met innervatie en bloedtoevoer: 1, haar; 2, haarzakje; 3, spiertje; 4, vetweefsel; 5, vertakte naakte zenuwuiteinden; 6, macrofaag; 7, zweetklier met afvoerbuis naar buiten, spiraliserend; 8, spierlaag; 9, ader; 10, slagader. Bron: Alamy Stock Photo

Functies van de huid

De huid is niet alleen doelorgaan van zenuwstelsel en neurohormonaal systeem, de huid is vooral ook een rijke bron van vele soorten hormonen en immuunactieve stoffen [17]. De huid is op te vatten als een semi-autonoom perifeer ‘orgaan’, dat dient om de rest van het lichaam te beschermen tegen schade door mechanische krachten, uitdroging, hitte en koude. Daarnaast is de huid uitgerust met vele soorten zintuigen en sensoren om de omgeving te monitoren op relevante omgevingsfactoren. De huid bezit een dicht perifeer zenuwnetwerk voor communicatie – upstream en downstream- met het centrale zenuwstelsel. Ook is er communicatie via de bloedbaan en cellen en signaalstoffen van het immuunsysteem. Iedere ‘ervaring’ wordt ‘opgemerkt’ en zal tot compensatoire reacties leiden om de homeostase te waarborgen.

Warmteontwikkeling – thermische effecten van 5G/26 GHz 

Gestrekte structuren in de huid fungeren als ontvangstantennes voor millimeterstraling [18]. Dat kunnen zijn bloedvaten, intercellulaire met vocht gevulde ruimten en vooral afvoergangen van zweetkliertjes. Het helicoïdaal gevormde uiteinde van zo’n gang is qua lengte en met de geleidende zweetvocht erin prima geschikt als antenne voor MMG [19]. De verwachting is dat MMG deze 4 structuren sterk verhitten, met schade aan de cel en aan het weefsel daaromheen als gevolg. Het is nog veel erger want biologische structuren zijn geen homogene geleidende massa. In een modelmatige benadering met dode runderhersenen [20] bleek de buitenste millimeter van de hersenmassa te worden opgewarmd met 35oC, na een 30-minuten bestraling met een 39 GHz veld. Dat

is een ca. 175 maal sterkere opwarming dan bestraling met een 1,9 GHz veld. De microarchitectuur van hersenweefsel is daar debet aan. Toegegeven, het hersenvlies is geen huid, en er zijn meer onzekerheden in gebruikte aannamen. Niettemin toont dit de oversimplificatie van de ICNIRP uitgangspunten. Men ziet opwarming als een simpel diffusieproces van warmte; in complex samengestelde weefsellagen verloopt warmtediffusie anders. Trouwens, de evidente nonthermische biologische processen worden in de nieuwe richtlijnen volledig onbesproken gelaten.

Non-thermische weefseleffecten van millimetergolven (MMG)

Van biologisch belang zijn vooral de non-thermische effecten. Die betreffen o.a. fysische effecten op de structuur van biomoleculen en op functieverandering van biologische processen waarbij de temperatuur geen rol speelt [21]. Kenmerk van non-thermische effecten van EMV is dat ze zich afspelen bij velddichtheden ver onder de blootstellingslimieten van de ICNIRP [22] .

Neurologische effecten:

Er zijn meerdere voorbeelden van de beïnvloeding van nerveuze prikkelactiviteit van zenuwen en hersenweefsel door MMG. Het zijn niet de cellichamen van de neuronen in het ruggenmerg die vatbaar zijn voor MMG verstoring. Het zijn de ‘naakte’ stukken zenuwuitlopers – dendrieten en neurieten/axonen- die voor een deel niet omgeven zijn door de isolerende glia-scheden. ‘Naakte’ zenuwen in de poot van de muis, reageren op prikkeling door MMG met een afname van spontane spike-activiteit. Dat komt door een verdere daling van de negatieve celwandpotentiaal die daardoor minder gevoelig wordt voor prikkeldoorgifte [23]. In een in-vitrokweek van neuronen in een dun schijfje van hersenschors van de rat kon de neuronale activiteit eveneens onderdrukt worden door MMG bestraling. Het vergde wel een nauwkeurig ingestelde dosering: te lage of te hoge prikkelsterkte had een suboptimaal effect. Dat is het gevolg van de complexiteit van het neuronnetwerkje in dit weefselstukje. De meest effectieve prikkelveldsterkte lag orden van grootte onder de limiet voor dit frequentiegebied [24]. Ook de prikkelfrequentie is van belang. Dat houdt verband met de resonanties die frequentieafhankelijk worden opgewekt in de naakte axonmembraan. Daar treden elastische membraanverplaatsingen op waardoor de ionenpoorten in de membraan niet meer optimaal kunnen verspreiden over de lipidemembraan en als ionenkanaal functioneren [25].

Moleculaire effecten: 

Er zijn tal van moleculaire en cellulaire effecten gevonden bij MMG blootstelling in het hogere GHz gebied. In de voormalige Sovjetunie is daar in de vorige eeuw al veel onderzoek aan gedaan. Meerdere gezondheidsklachten werden daar succesvol behandeld met ‘microgolven’ in het hogere MMG frequentiegebied [30, 31]. Ook voor kankertherapie hebben MMG hun waarde bewezen [35], maar in de Westerse wereld hebben de (meest Russische) publicaties nooit veel aandacht getrokken.

Zoekend naar MMG effecten op de mens vond Dariusz Leszczynski [33] in biologische databases slechts 99 artikelen over MMG en waarvan slechts 11 betrekking hadden op de mens. Er is nog steeds geen duidelijk beeld van de primaire fysico-chemische of moleculaire effecten op enig biologisch materiaal. Bij menselijke cellen in vitro werden effecten gevonden op slijmcellen, fibroblasten, keratinocyten, lymfocyten en melanocyten. Er bleek een behoorlijke variabiliteit in effecten op uiteenlopende huidtypen en tussen personen. De gezondheidstoestand is trouwens van invloed is op de sterkte van effecten.

MMG effecten werden o.a. gevonden op genexpressie, chromosoombreuken, oxidatieve stress, immunologische processen, genotoxiciteit en ontstekingen. De energie van MMG zou te gering om 5 biochemische interacties te beïnvloeden [34]. Resonanties met celstructuren of geladen groepen van biomoleculen kunnen de effecten van MMG wel verklaren, ook het verbreken van waterstofbruggen of invloeden van de van der Waalskrachten.

Structuurverandering van biomoleculen:

De algemene opvatting is dat EMV moleculaire resonanties kunnen opwekken in geladen chemische groepen aan het oppervlak van macromoleculen, zoals eiwitten. Door de configuratieveranderingen kunnen koppelingen tussen eiwit en substraat minder goed of niet plaatsvinden. Dat geldt voor allerlei typen receptoren en voor de ionenpoorten van de ‘voltage-gated calcium channels (VGCC)’  [35]. Geladen groepen op de eiwitten van de ionenpoorten kunnen door de wisselende elektrische velden een vormverandering ondergaan, waardoor de doorlaatbaarheid van de poort voor Ca++ ionen verandert. Dat geldt ook voor de ionenpoorten voor andere ion-typen [36]. Ongecontroleerde intake van ionen kan de cel – en daarmee het hele organisme- ontregelen.

Effecten op het genoom: 

Experimenten met MMG stammen vooral uit de laatste jaren en zijn samengevat door [26]. Onderzoek betrof de effecten op biomoleculen, celmembraanpotentialen, ionenpoorten en celdelingen [27], meest van dieren. Ook zijn er effecten op genexpressie, transcriptie, eiwitvorm, oxidatieve stress, immuunreacties en andere zaken [29]. Langdurige blootstelling aan 35 GHz velden geeft zowel thermische stress als ontstekingen van de huid [32]. Bestraling van ratten met radiofrequente velden van Dect telefoon of smartphone geeft grote verschuivingen in het eiwitpatroon in de hersenen van muizen  [39]. Ook de bestraling van menselijke huid gedurende 1 uur met 900 MHz velden van een GSM telefoon bij een SAR van 1,3 W/kg gaf een verschuiving in de synthese van 8 eiwitten [40]. Deze observaties geven aan dat radiofrequente velden het DNA en RNA veranderingen doen ondergaan, waardoor de resulterende eiwitten de biologie van de cel gaan veranderen, al weten we nog niet wat daarvan het effect is. Lange-termijn studies moeten daarin opheldering geven [28].

Meer onderzoek nodig – naar wat?

Genoemde experimenten zijn uitgevoerd met MMG van zeer uiteenlopende frequentie en intensiteit, maar geen daarvan bevatte de precieze frequentie en datamodulatie van de 5G golven die met 5G toegepast worden. Verder zijn de proeven vaak uitgevoerd met veldsterkten die (ver) liggen boven de door ons al te hoog geachte ICNIRP limieten. We moeten experimenten herhalen met actuele veldparameters. En de implementatie van 5G systemen gaat intussen keihard door [37].  Wat voor type onderzoek zal de nieuwsgierigheid naar veiligheidsaspecten bevredigen? We weten gewoon niet wat we niet weten. Het blijft zoeken naar de ‘targets’ van EMV impact op het lichaam [28]. Duidelijk is dat DNA hier een rol speelt, maar welke betekenis dat heeft voor de ontwikkeling van gezondheidsklachten is nog geheel onbekend. Daarom is er naast fysiologisch en moleculair onderzoek ook epidemiologisch onderzoek nodig bij mensen rond 5G zenders die EHS symptomen hebben. En de ‘positief getesten’ vormen dan het uitgangsmateriaal waarin we de relatie tussen biologische effecten op nano-/microschaal en gezondheidservaringen kunnen onderzoeken. Een rapport van het Europese Parlement steunt deze bewering [15]. Maar er zijn geen aanwijzingen dat er al initiatieven in die richting worden ondernomen.

Geraadpleegde literatuur
  1. Schooneveld H 2019. EHS blog: 5G antennes – Hoe werken ze?  https://tinyurl.com/uglcaef  
  2. US Senator Richard Blumenthal 2019, US Senator Blumenthal Raises Concerns on 5G Wireless Technology Health Risks at Senate Hearing. https://tinyurl.com/y3mmlg3p
  3. 5G Appeal 2020 – Scientists warn of potential serious health effects of 5G  http://www.5gappeal.eu/the-5g-appeal/
  4. Kennisplatform 2016. Consumentenonderzoek elektromagnetische velden (Kantar). https://tinyurl.com/y3xa2yq6
  5. Hedendahl L. et al. 2015. Electromagnetic hypersensitivity – an increasing challenge to the medical profession. Rev. Environ Health 30/4: 7 pp. https://tinyurl.com/y7nxhd5v
  6. Schooneveld H. 2014. Elektrostress Handboek – Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. Digitaal:  https://tinyurl.com/y739n4po
  7. Johansson O. 2015. Electrohypersensitivity: a functional impairment due to a inaccessible environment.  Rev. Environ Health 30: 311-321. https://tinyurl.com/y63con2a 
  8. Virnich, Martin H. 2020a. Audio-Analyse von Funksignalen (interaktive DVD). https://tinyurl.com/y4bqkqj6
  9. Virnich, Martin H. 2020b. Volle Beschleunigung mit 5G. https://tinyurl.com/yxdq3nql
  10. ICNIRP Guidelines 2020 for limiting exposures to electromagnetic fields (100 kHz – 300 GHz). https://tinyurl.com/y29uhtru
  11. Reserve
  12. Sasaki K. et al. 2017. Monte Carlo simulations of skin exposure to electromagnetic fields from 10 GHz to 1 THz. Phys. Med. Biol. 62: 6993-7010. https://tinyurl.com/y3smyhx9
  13. Slominski A 2005. Neuroendocrine system of the skin. Endocrinology 211: 199-208.  https://tinyurl.com/y4argbue
  14. Rajkovic V. et al. 2005. The effect of extremely low-frequency electromagnetic fields on skin and thyroid amine- and peptide-containing cells in rats. Environ. Res, 2005: 369-377. https://tinyurl.com/y3p69o94
  15. European Parliament Research Service 2020. Effects of wireless communication on human health. 11pp.  https://tinyurl.com/y78va3oa
  16. Betzalel N. et al. 2018. The human skin as a sub-THZ receiver – Does 5G pose a danger to it or not?
    Environ. Res. 163: 208-216.  https://tinyurl.com/s6sexqg
  17. Zmijewski M.A & A.T. Slominski 2011. Neuroendocrinolgy of the skin. An overview and selective analysis. Dermato-Endocrinology 3:1, 3-10. https://tinyurl.com/y2kl3hc5 
  18. Alekseev S.I & M.C. Ziskin 2011. Enhanced absorption of millimeter wave energy in murine subcutaneous blood vessels. Bioelectromagnetics 32(6): 423-433. https://tinyurl.com/yxdbkulh
  19. Feldman Y. et al 2008. Human skin as arrays of helical antennas in the millimeter and submillimeter wave range. Physical Review Letters Phys. Rev. Lett. 100, 128102 https://tinyurl.com/krs6455
  20. Gultekin D.H. et al. 2020. Absorption of 5G radiation in brain tissue as a function of frequency, power and time. IEEE Access 8: 115593-115612. https://tinyurl.com/y49a3z22
  21. Simko M. & M.O. Mattsson 2019. 5G Wireless Communication and Health Effects—A Pragmatic Review Based on Available Studies Regarding 6 to 100 GHz. Int. J. Environ 16: 3406. https://tinyurl.com/y2dwfgyy
  22. Barnes F. & B. Greenebaum 2020. Setting guidelines fort electromagnetic exposures and research needs. Bioelectromagnetics 41: 392-397. https://tinyurl.com/y3wmd5ne
  23. Alekseev S.I. et al. 2010. Millimeter wave effects on electrical responses of the sural nerve in vivo. Bioelectromagnetics  31: 180-190. https://tinyurl.com/y2z8rbex
  24. Pikov V. et al. 2010. Modulation of neuronal activity and plasma membrane properties with low-power millimeter waves in organotypic cortical slices, J. Neural Engineering 7: 9 pp. https://tinyurl.com/y4zearsb
  25. Shneider M.N. & M. Pekker 2014. Non-thermal influence of a weak microwave on nerve fiber activity. ArXiv:1409.2828v2. https://tinyurl.com/y3oraua8
  26. Di Ciaula, Agostino 2018 – Towards 5G communication systems: Are there health implications? Int. J. Hyg. Environ Health. 221: 367-375. https://tinyurl.com/yaglbd3j
  27. Romanenko S. et al. 2017. The interaction between electromagnetic fields at megaherz, gigaherz and teraherz frequencies with cells, tissues and organisms: risks and potential. R. J.  soc. Interface 14: 20170585.   https://tinyurl.com/y6rfnk6f 
  28. Leszczynski D. 2014. Radiation proteomics: A brief overview. Proteomics 14: 481-488. https://tinyurl.com/y6763kbr
  29. Habauzit D. et al. 2014. Transcriptome analyses reveals the contribution of thermal and the specific effects in cellular response to millimeter wave exposure. PLOSone 9: e109435. https://tinyurl.com/y4x97qmc
  30. Pakhomov A.G. et al. 1997. Current state and implications of research on biological effects of millimeter waves: A review of literature usa-mcmr, McKesson BioServices. https://tinyurl.com/y498t2ry
  31. Ziskin M.C. 2013. Millimeter waves: Acoustic and electromagnetic. Bioelectromagnetics 34: 3-14. https://tinyurl.com/y276q8xo
  32. Rojavin M.A. & M.C. Ziskin 1998. Medical application of millimeter waves. Quart. J. Med. 91: 57-66.  https://tinyurl.com/y3x3dxfe  
  33. Leszczynski D. 2020 Physiological effects of millimeter waves on skin. Accepted door Rev. Environ Health.  https://tinyurl.com/yyn6caaz
  34. Le Dréan Y. et al. 2013. State of knowledge of biological effects at 40-60 GHz. C.R. Physique 14: 402-411.  https://tinyurl.com/y3ms26or
  35. Pall M. 2016. Microwave frequency electromagnetic fields (EMFs) produce widespread neuropsychiatric effects including depression.  J. Chem. Neuroanat. 75: 43-51. https://tinyurl.com/y4pemuuj
  36. Marshall T.G. & T.J. Rumann Heil 2017. Electrosmog and autoimmune disease. Immunol. Res. 65: 129-135. https://tinyurl.com/y5bzxqaa
  37. Chataut R &R. Akl 2020. Massive MIMO systems for 5G and beyond networks – Overview, recent trends, challenges and future research direction. Sensors 2020, 20: 2753. Doi:10.3390/s20102753.  https://tinyurl.com/yy8wkovs    
  38. EUR-Lex. Het Voorzorgsbeginsel. https://tinyurl.com/y6qlj6r7   
  39. Fragopoulou A. et al. 2012. Brain proteome response following whole body exposure of mice to mobile phone or wireless DECT base radiation. Electromagnetic Biol Med. 31: 250-27. https://tinyurl.com/yy9l2ktu
  40. Karinen A. et al. 2008. Mobile phone radiation might alter protein expression in human skin. BMC Genomics 9: 77 (5 pp). https://tinyurl.com/y5xlm4n5

Dr. Hugo Schooneveld, Wageningen
EHS blog nr. 57, 29 juli 2020