Aanleiding voor deze blog is het proefschrift over MRI effecten [1] dat op 25 juni door Lotte van Nierop werd verdedigd. Dit werk heeft een voorgeschiedenis die ik eerst zal uitleggen.
De apparaten voor Magnetic Resonance Imaging (MRI) zijn in de tegenwoordige medische praktijk niet meer weg te denken. Maar voor het personeel rond deze MRI’s dreigen er gevaren. Dat geldt zeker voor chirurgen die in de onmiddellijke buurt MRI-geleide operaties uitvoeren. Wie te snel door de statische magnetische velden loopt die vrijkomen uit de openingen van de grote spoelen, loopt de kans om te vallen, met alle gevolgen van dien. Sommige mensen – niet iedereen! – worden door de enorm sterke velden gestoord doordat de magnetische velden in het lichaam elektrische stromen doen ontstaan die normale neuronale activiteit in o.a. hersenen verstoren. Daardoor kan een serie van gezondheidsklachten ontstaan.
Dit gezondheidsprobleem is het onderwerp van professor Hans Kromhout van de Universiteit Utrecht. Deze runt het onderzoekprogramma van het Institute for risk assessment sciences (IRAS), waaraan een aantal jonge onderzoekers binnen het MRI project deelnamen. Een van de eersten was Frank de Vocht die in zijn proefschrift [2] na ging wat de effecten waren op mensen die in de productiefaciliteiten van die apparatuur werkten, of met die apparaten medisch onderzoek verrichtten. En de effecten bleken niet mis te verstaan: in volgorde van optreden o.a. metalige smaak in de mond (23%), oorsuizingen (12%), vermoeidheid (8%), duizeligheid (8%), concentratieproblemen (6%) en hoofdpijn (1%). Kortom, 60% van de 94 ondervraagde personen had wel een of meer klachten. De klachten worden ernstiger naarmate de veldsterkten hoger waren; de genoemde getallen hebben betrekking op MRI’s van 1,5 Tesla veldsterkte. Ter informatie, tegenwoordig worden apparaten van 7 of 8 Tesla heel gewoon en experimenteel zijn ze nog sterkere inontwikkeling. Het voordeel van sterkere velden is dat de resolutie van de waargenomen organen in het lichaam veel beter wordt.
De Vocht vond al uit dat het probleem van duizeligheid en omvallen vooral ontstond bij mensen die te snel dwars door het statische magneetveld voor de holte van het apparaat liepen. Langzaam lopen is dus het devies. Stilstaan in het veld is op zich niet hinderlijk. Ook niet voor de patiënt die stil in het apparaat ligt om onderzocht te worden, maar wel om er in of er uit gereden te worden: dat betekent beweging.
In opvolgende studies werden de problemen verder geanalyseerd en werden er psychologische testen afgenomen om te zien in hoeverre het cognitieve vermogen van werkers in die velden werd beïnvloed. En inderdaad is het daar niet zo best mee gesteld: de denkkwaliteit ging achteruit, wat gevaarlijk kan zijn voor de mensen die precisiekarweitjes moeten uitvoeren, zoals chirurgen of technici. Sussend werd echter gesteld dat die altijd van overgaande aard waren en dat op langere termijn geen effecten waren gebleken. Maar nooit is daar specifiek naar gezocht.
Kristel Schaap, werkende in dezelfde groep heeft het onderzoek uitgebreid naar MRI scanners met hogere statische velden: tot 7 Tesla, en heeft meer werkers ondervraagd naar hun ervaringen [2]. Zij vond dat 15% tot 75% van de mensen die met die scanners werkten een metallische smaak in de mond hadden en last hadden van duizeligheid. En dat de effecten sterker werden naarmate de statische magnetische velden sterker waren. Zo zei 39% van degenen die met de 7 Tesla scanners werkten dat ze tenminste last hadden van één van de mogelijke symptomen. Slechts enkelen leden aan meer dan een enkel symptoom. Er was daarbij een grote individuele variatie. Sommigen hadden helemaal geen last. Wat er op wijst dat hier sprake is van een zekere ‘gevoeligheid’ voor de elektromagnetische velden. Hinder is niet alleen bepaald door een reguliere impact van de fysische velden; ook de cerebrale verwerking van signalen speelt een rol bij de manifestatie van hinder.
Overigens is alleen geprobeerd verband te leggen met de sterkte van de statische magnetische velden. Naar verwachting zijn er in de scannerruimte meer elektronische apparaten aanwezig en ook de scanner maakt voor de beeldvorming gebruik van laagfrequente magnetische wisselspanningen, waar mensen op zich ook gevoelig voor kunnen zijn. De vergelijkingen zijn daarom niet geheel zuiver.
Kristel Schaap veronderstelt dat de problemen met scanners met steeds sterkere magneten een steeds grotere bedreiging van de gezondheid vormen en dat er nodig protocollen moeten worden ontwikkeld om een veilige en gezonde werkomgeving te creëren. Blootstellingen aan die velden varieerden sterk met de werkzaamheden. Het minst blootgesteld waren leden van het schoonmaakpersoneel. Meest blootgesteld waren leden van de technische en research staf, beeldverwerkers en anesthesisten. Echter kunnen er gezien de grote individuele gevoeligheden geen uitspraken gedaan worden over precieze risico’s voor de uiteenlopende beroepsgroepen [3].
Lotte van Nierop [4] heeft nog meer gegevens over MRI effecten verzameld. Volgens een persbericht van de universiteit ter gelegenheid van haar promotie:
“De promovenda toont aan dat er subtiele kortstondige veranderingen optreden bij gezonde vrijwilligers in de buurt van de scanner. Het gaat om verminderde functies zoals oog-handcoördinatie en concentratieproblemen. Ook functies die gerelateerd zijn aan het evenwichtssysteem, zoals oogbewegingen en balans, werden beïnvloed door blootstelling aan de MRI-relateerde magneetvelden.
“Het lijkt er op dat het evenwichtsorgaan een belangrijke rol speelt in het ontstaan van de veranderingen. Toch werd er geen duidelijk bewijs gevonden dat gevoeligheid van het evenwichtsorgaan of directe stimulatie van het evenwichtsorgaan, tot gelijke veranderingen kan leiden. Dit leidt tot de conclusie dat waarschijnlijk meerdere mechanismen een rol spelen: 1) door het magneetveld geïnduceerde Lorentzkrachten in het evenwichtsorgaan, 2) door beweging in het magneetveld geïnduceerde elektromagnetische inductie (‘spanning’), 3) sensorisch conflicterende of verkeerd gewogen visuele en evenwichtsinformatie, 4) een gelimiteerde verwerkingscapaciteit wanneer er door prikkeling door de magneetvelden een overvloed aan informatie door de hersenen verwerkt moet worden.
“De gevonden effecten in hersen- en evenwicht functies kunnen gevolgen hebben voor werknemers en hun patiënten, bijvoorbeeld voor chirurgen die een MRI-geleide operatie uitvoeren. Daarom zouden de resultaten uit dit onderzoek gebruikt moeten worden als basis voor het opstellen van relevante maatregelen die de blootstelling en het optreden van effecten beperken […]”.
In een vervolgstudie [5] ging Lotte van Nierop na in hoeverre cognitieve effecten afhankelijk waren van het statische veld alleen, of van de draaiende beweging van statische velden bij een 7 Tesla scanner. Normaliter komt de draaiing bij het in rechte lijn doorlopen van een uitstralend strooiveld; in deze proeven werd een persoon neergezet in een statisch veld, waarbij de draaiing werd gerealiseerd door het heen en weer bewegen van het hoofd. Inderdaad was de draaiing essentieel voor het optreden van effecten als verminderde geheugenfuncties en oogbewegingen, evenals attentie en concentratievermogen.
Conclusies
De gezondheidseffecten zijn dus niet mis te verstaan. Mensen die in de buurt van de scanner werken dienen zich heel rustig te gedragen. Bij onbeheerste bewegingen kan men het evenwicht verliezen met niet te overziene gevolgen. Maar waar voor ieder de grens ligt is niet duidelijk omdat er grote individuele verschillen zijn in ‘gevoeligheid’ voor de elektromagnetische velden. Bij velden rond sterke magneten is de kans op problemen minstens 75%. Of dat op termijn blijvende schade aan de gezondheid oplevert is niet onderzocht.
Veel van de genoemde symptomen doen denken aan de symptomen van ‘ordinaire’ elektrostress zoals we die kennen. En wel inclusief die van metallische smaak in de mond die sommigen wijten aan een elektrolytisch effect van de velden op het amalgaam in de tanden. Overigens kan dat niet zo zijn, aangezien dit symptoom evengoed voorkomt bij mensen die in het geheel geen vullingen of andere prothesen in de mond hebben. Ook in de urine zijn nooit sporen van amalgaam-uitwassing gevonden. Het heeft waarschijnlijk eerder te maken met schakelingen in het centrale zenuwstelsel die elders in het lichaam sensaties doen ontstaan waarvan de oorsprong niet is te achterhalen. Denk bijvoorbeeld aan oorsuizingen (tinnitus), het ruiken van stoffen in buitengewoon lage doseringen, het ‘proeven’ van geuren, het ontstaan van ‘lichtflitsen’ (fosfenen) in de hersenen bij prikkeling van de optische zenuwen, en dergelijke.
En de patiënten dan?
Alle onderzoeken zijn tot dusverre gericht op het welzijn van het bedienend personeel rond de scanner, niet op dat van patiënten in de scanner. Men heeft wel als argument aangevoerd dat het personeel dagelijks met die velden in aanraking komt, de patiënt maar een enkele maal. Dat kan misschien zo zijn, maar aangetoond is dat niet. Wat de aard en werking van de velden betreft is dat in zekere zin appels met peren vergelijken.
Ook is nooit onderzocht in hoeverre patiënten in de scanner EHS klachten ondervinden door de combinaties van velden in de scannerruimte. In de stichting EHS horen we van wisselende ervaringen. Sommigen komen wat beduusd uit de scanner wegens de enorme herrie die daar heerst; andere klagen daarna over typische EHS klachten. Het lijkt nog wel verschil te maken of het hele lichaam is blootgesteld, dan wel specifiek het hoofd. Die laatste blootstelling lijkt de meeste impact te hebben. Dit probleem verdient serieuze aandacht. Wij houden de vinger aan de pols.
Referenties
[1]. Frank de Vocht (2006). Proefschrift RUU: Symptoms and cognitive effects of exposure to magnetic stray fields of MRI scanners. Promotor dr. Ir. H. Kromhout, RUU.
[2]. Kristel Schaap et al. (2014). Occupational exposure of healthcare and research staff to static magnetic stray fields from 1,5-7 Tesla MRI scanners is associated with reporting of transient symptoms. Occup. Environ Med. 71: 423-429.
[3]. Kristel Schaap et al. (2014). Exposure to static and time-varying magnetic fields from working in the static magnetic stray fields of MRI scanners: A comprehensive survey in the Netherlands. Ann. Occup. Hyg. 2014: 1-14.
[4]. Lotte van Nierop (2015). Proefschrift RUU: The magnetized brain; Working mechanisms for the effects of MRI-related magnetic fields on cognition, postural stability, and oculomotor function’. Promotor prof. dr. Hans Kromhout RUU.
[5]. Lotte van Nierop et al. (2014). Simultaneous exposure to MRI-related static and low-frequency movement-induced time-varying magnetic fields affects neurocognitive performance: A double-blind randomized crossover study. Magnetic resonance in medicine. DOI: 10.1002/mrm.25443